У Амстэрдаме Святлана Ціханоўская выступіла з лекцыяй «Паміж Расіяй, Украінай і НАТА. Экзістэнцыйная барацьба беларусаў за выжыванне сваёй краіны.
Гэта штогадовая адкрытая лекцыя, якая арганізуецца Raam op Rusland — аналітычным цэнтрам, які спецыялізуецца на Беларусі, Украіне і суседніх рэгіёнах.
Пасля лекцыі беларуская лідарка адказала на пытанні пра сітуацыю ў Беларусі, расійскі ўплыў, пагрозу для НАТА і будучыню нашай краіны.
Святлана Ціханоўская:
«Паважаны спадар Берт Кундерс,
Паважаная Кейся Хэкстэр,
Дарагія сябры!
Для мяне вялікі гонар выступаць тут, у Амстэрдаме, у гэтай цудоўнай былой падпольнай царкве, якая стала сімвалам свабоды думкі.
У сённяшняй Беларусі любая кухня ці прыватны дом, дзе людзі збіраюцца, каб абмеркаваць апошнія навіны, чытаць беларускія кнігі, вывучаць беларускую мову ці спяваць народныя песні, становіцца прасторай свабоднай думкі — прасторай супраціву.
Свабоднае мысленне ў Беларусі Лукашэнкі лічыцца «экстрэмісцкім». За гэта можна трапіць у турму. І я марыла пра той час, калі ў Беларусі будзе менш турмаў і больш такіх месцаў, як гэтае.
Я дзякую платформе RAAM за запрашэнне і ўсім вам за цікавасць да Беларусі. Я радая, што нашая частка Еўропы, якая доўгі час існавала ў цені Расіі, стала бліжэй да Захаду. Але я не радая, што гэта адбываецца ў такіх трагічных абставінах, як вайна ва Украіне.
У Заходняй Еўропе з-за прарасійскай палітыкі Лукашэнкі Беларусь часта ўспрымаецца як частка Расіі. Але што, калі я скажу вам, што Беларусь — краіна з даўнімі еўрапейскімі традыцыямі? Забытая Еўропа?
Ці ведаеце вы, што сучасны кірылічны алфавіт быў створаны тут, у Амстэрдаме? Яго распрацаваў беларускі пратэстант Ілья Капіевіч на пачатку 1700-х гадоў. Ён працаваў тут выдаўцом, друкуючы кнігі як лацінкай, так і кірыліцай. Калі рускі цар Пётр Вялікі сустрэўся з Капіевічам, ён папрасіў яго друкаваць граматычныя кнігі таксама на рускай мове, каб і рускія маглі вывучаць сваю мову. У той час беларуская традыцыя кнігадрукавання налічвала ўжо два стагоддзі, пачынаючы з эпохі Адраджэння.
Беларусь, якая тады ўваходзіла ў склад Рэчы Паспалітай, была значна больш развітой краінай, чым Расія — у эканамічным, культурным і палітычным адносінах. Беларускі шляхецкі стан разам з польскім і літоўскім шляхам выбіраў сваіх каралёў дэмакратычным чынам. Як і нідэрландцы, мы жылі ў выбарнай манархіі. Наш Статут 1588 года, напісаны на беларускай мове, паслужыў натхненнем для першай еўрапейскай канстытуцыі, польскай, прынятай у 1791 годзе.
Каротка кажучы, Беларусь — гэта не Расія. І ніколі не была ёю. Беларусь — гэта Еўропа.
Пасля сямідзесяці гадоў савецкай акупацыі Беларусь у 1991 годзе зноў набыла незалежнасць. Але перыяд свабоды быў нядоўгім. Да ўлады прыйшоў чалавек з дыктатарскімі амбіцыямі, які адвёў Беларусь ад шляху дэмакратыі. «Я не пайду з маім народам туды, куды ідзе цывілізаваны свет», — прамовіў ён у сваёй знакамітай прамове. Гэта было, мабыць, адзінае палітычнае абяцанне, якое ён калі-небудзь выканаў.
Сённяшняя Беларусь — гэта дзіўная сумесь савецкай спадчыны і еўрапейскага духу. Італьянскі журналіст назваў яе «камунізмам са смакам капучына».
Часам здаецца, што Беларусь завязнула ў часе. Дзе яшчэ можна знайсці McDonald’s проста побач з КДБ — так, якое ўсё яшчэ называецца КДБ, з турмой для палітычных зняволеных? Сучасную паркоўку Tesla побач з помнікамі Леніну савецкіх часоў? І гэтае двухаблічча ўсюды.
Калі не зазірнуць глыбей за сцены, нават не адрозніш дыктатуру ад звычайнай краіны. Дыктатары звычайна майстры ўпакоўваць састарэлыя тавары ў новую абгортку.
Зашчэмленая паміж Захадам і Усходам, ЕС і Расіяй, Беларусь заўсёды знаходзілася на пярэднім фронце — паміж дэмакратыяй і тыраніяй, у цэнтры войнаў і паўтараючыхся сутыкненняў цывілізацыяў.
Але ніколі раней пытанне геапалітычнага выбару не стаяла так востра, як цяпер.
Прарасійскі рэжым Аляксандра Лукашэнкі, які кіруе Беларуссю ўжо 30 гадоў, выбраў Расію і абмяняў незалежнасць Беларусі на палітычную абарону Масквы.
Яго сістэма выжыла не дзякуючы інавацыям ці канкурэнтаздольнасці, а за кошт таннай расійскай нафты і газу і бясконцых крэдытаў ад Крамля.
На працягу 30 гадоў Лукашэнка дасканала авалодаў мастацтвам геапалітычных арэляў.
Мы часта жартуем, што зімой ён становіцца «прарасійскім», каб забяспечыць сабе таннейшыя рэсурсы, а летам раптам ператвараецца ў «празаходняга», каб атрымаць фінансавую дапамогу ад ЕС і ЗША.
Каб падавіць тых, хто з ім не згодны, ён пабудаваў сістэму рэпрэсіяў і страху ў савецкім стылі. Яго палітычныя апаненты былі забітыя, пасаджаныя ў турмы ці выціснутыя ў эміграцыю. Але ўсё пачалося з цэнзуры СМІ, каб ніхто дакладна не ведаў, што адбываецца.
На працягу трох дзесяцігоддзяў Беларусь была чорнай плямай на карце Еўропы — забытая і ізаляваная.
Занадта часта свет за Лукашэнкам не бачыць лепшага ў Беларусі: яе народ.
Там, дзе дыктатура будавала турмы і паліцэйскія ўчасткі, ствараючы таталітарную дзяржаву, грамадства развівалася па-свойму, па-заходняму, па-еўрапейску.
Беларускае грамадства перарасла дыктатара. Пяць гадоў таму мы бачылі яго росквіт на вуліцах Беларусі, калі мільёны беларусаў узняліся супраць дыктатуры.
І тут пачалася мая гісторыя. Я была звычайнай жанчынай, якая выхоўвала двух дзяцей.
Калі мой муж, блогер, пасля абвяшчэння сваіх прэзідэнцкіх амбіцыяў трапіў у турму, я вырашыла балатавацца замест яго.
Калі твае блізкія ў небяспецы, ты не чакаеш, пакуль хто-небудзь іншы зробіць крок. Ты ўстаеш на абарону.
Рэжым зарэгістраваў мяне ў якасці кандыдаткі — як жарт. «Нашая Канстытуцыя не для жанчын», — сказаў Лукашэнка. Але гэты жарт стаў яго фатальнай памылкай.
Мы перамаглі на гэтых выбарах, набраўшы больш за 60 % галасоў. Нават вопытны дыктатар не змог схаваць гэтую праўду. Мы арганізавалі альтэрнатыўны падлік галасоў, які пацвердзіў нашу перамогу.
Рэжым украў нашую перамогу — але народ сказаў «Не». У кожным горадзе людзі выйшлі на вуліцы. Не толькі палітыкі. Рабочыя заводаў. Студэнты. Медсёстры. Свяшчэннікі. Бабулі. Падлеткі. Яны прыйшлі з кветкамі, трымаючыся адно за аднаго, і скандавалі адно слова: «Хопіць».
Але, як і любы дыктатар, Лукашэнка адмовіўся сысці ў адстаўку. Пры падтрымцы Пуціна ён развязаў жорсткі тэрор, якога Еўропа не бачыла дзесяцігоддзямі.
Тысячы людзей былі пабітыя, арыштаваныя і падвергнутыя катаванням, дзясяткі загінулі. Сотні тысячаў былі вымушаныя ўцякаць.
Гэты тэрор працягваецца і да сённяшняга дня. У цяперашні момант кожны дзень затрымліваюць ад 10 да 15 чалавек.
Акрамя таго, дыктатар уцягнуў Беларусь у расійскую вайну супраць Украіны, натуральна, супраць волі беларускага народа.
Менавіта з Беларусі расійскія танкі рушылі на Кіеў. Менавіта з Беларусі былі запушчаныя першыя расійскія ракеты, якія паразілі Украіну. Нашая краіна стала стартавай пляцоўкай для вайны, а дзевяць мільёнаў чалавек апынуліся закладнікамі двух старэючых дыктатараў.
Тым часам беларусы хутка мабілізаваліся, каб дапамагчы Украіне, арганізавалі дыверсіі супраць расійскіх вайскоўцаў, а многія паехалі змагацца за Украіну ў якасці добраахвотнікаў.
Мы дакладна заявілі пра сваю пазіцыю: мы супраць гэтай вайны і падтрымліваем Украіну.
Аглядаючыся назад з сённяшняй пазіцыі, я часта думаю: калі б нашае паўстанне ў 2020 годзе скончылася паспяхова, уварванне Расіі ва Украіну, магчыма, ніколі не адбылося б — і гісторыя магла пайсці зусім іншым шляхам. План Пуціна па аднаўленні Расійскай імперыі мог быць знішчаны.
У сваім шавіністычным вар’яцтве расійскі дыктатар не лічыць Беларусь і Украіну незалежнымі нацыямі. Ён хоча, каб Украіна была такой жа, як Беларусь Лукашэнкі — кантраляванай і лаяльнай. У супрацьлеглым выпадку Расія страціць прамы доступ да Еўропы і не зможа ўтрымліваць яе пад пагрозай.
Калі расійскі пісьменнік Сяргей Лебедзеў выступаў тут у мінулым годзе, ён казаў пра безвыніковасць. У Расіі злачынствы Сталіна, такія як голад ва Украіне, ніколі не былі поўнасцю прызнаныя і адкрыта асуджаныя дзяржавай.
Тое ж самае адбываецца і ў Беларусі. Лукашэнка праслаўляе Сталіна.
Штогод 29 кастрычніка беларусы ўшаноўваюць памяць нашых інтэлектуалаў — пісьменнікаў, навукоўцаў, палітыкаў, — расстраляных па загадзе Сталіна ў 1937 годзе. Больш за сто з іх былі расстраляныя за адну ноч. Гэтае здарэнне называецца «Ноч расстраляных паэтаў».
Лукашэнка ніколі не асуджаў гэтыя забойствы. Замест таго, каб ушанаваць памяць ахвяраў, ён ушаноўвае памяць катаў. І працягвае тое, што рабіў Сталін: знішчае нашую нацыянальную ідэнтычнасць.
Наш лаўрэат Нобелеўскай прэміі міру Алесь Бяляцкі знаходзіцца ў турме. Іншая лаўрэатка Нобелеўскай прэміі, Святлана Алексіевіч, была вымушаная эміграваць. Патрыёты, такія як Раман Бандарэнка, Віталь Ашурак або Алесь Пушкін, былі забіты. Дзясяткі палітвязняў загінулі за кратамі ад катаванняў ці з-за адсутнасці медыцынскай дапамогі.
Гэтыя злачынствы так і не былі пакараны па законе. Але я ўпэўненая, што аднойчы гэта адбудзецца. Безвыніковасць не можа быць варыянтам.
Сёння Лукашэнка прадае суверэнітэт Беларусі Расіі дзеля таго, каб заставацца пры ўладзе.
Лукашэнка і Пуцін могуць ненавідзець адзін аднаго, але яны патрэбныя адзін аднаму. Гэта сімбіятычныя адносіны.
Без Пуціна Лукашэнка не пражыве і дня, як аквалангіст без кіслароднага балона. І наіўна думаць, што мы можам іх падзяліць.
Таксама наіўна думаць, што мы можам іх перавыхаваць ці ўміратварыць. Паверце мне: дыктатары не імкнуцца да міру. Ім патрэбна вайна, бо яна падтрымлівае іх рэжымы і служыць фальшывым апраўданнем для тэрору.
Сёння наша лёс шмат у чым залежыць ад геапалітычнай сітуацыі. Мы разумеем, што калі Украіна пераможа, у нас таксама будзе яшчэ адзін шанец. А калі Украіна прайграе, будзе цяжка вырваць Беларусь з лап рускага мядзведзя.
У 2020 годзе здавалася, што ўсё залежыць ад нас. Сёння Беларусь стала часткай большай праблемы.
Сёння мы не можам адкрыта выйсці на пратэсты, але можам падрыхтавацца да новага імпульсу, і я ўпэўненая, што ён адкрые для нас новыя магчымасці.
Мы робім усё, што ў нашых сілах, каб наблізіць гэты момант.
Я ўпэўнена, што Беларусь можа стаць гісторыяй поспеху. Гэтая вялікая гісторыя будзе складацца з маленькіх асабістых гісторыяў кожнага з нас. Некаторыя з іх увойдуць у гісторыю.
Гісторыі, падобныя да гісторыі Наталлі Суславай, прафесаркі рускай літаратуры з Гомельскага ўніверсітэта. Яе сын, добраахвотнік Павел «Волат» Суслаў, быў забіты расійскімі агрэсарамі ва Украіне. Наталля паехала туды, каб стаць сапраўднай маці для яго братоў па зброі.
Гісторыі, падобныя да гісторыі Марыі Зайцавай, чые закрыўлены твар у 2020 годзе стаў адным з сімвалічных вобразаў паліцэйскага самавольства ў Мінску. Пасля таго як яе раны зажылі, Марыя паехала абараняць Украіну і была забітая ў баі ў студзені гэтага года — усяго на дзень пасля святкавання свайго 24-га дня нараджэння.
Гісторыі, падобныя да гісторыі 69-гадовага палітыка Мікалая Статкевіча, які правёў 12 гадоў свайго жыцця ў турмах Лукашэнкі. Калі яго вызвалілі месяц таму, ён адмовіўся ад дэпартацыі ў Літву і вярнуўся ў Беларусь. Ён адмовіўся ад свабоды дзеля свайго годнасці і любові да сваёй краіны.
З такімі людзьмі я не сумняваюся, што мы дажывём да таго дня, калі Беларусь стане свабоднай.
Дарагія сябры,
У заключэнне я хацела б падзяліцца некалькімі парадамі і ўрокамі, якія я вынесла са сваёй кароткай і выпадковай палітычнай кар’еры.
Па-першае, цаніце тое, што ў вас ёсць. Часта людзі, якія жывуць у дэмакратычным грамадстве, успрымаюць гэта як належнае. Але ў такіх краінах, як Беларусь ці Украіна, мы ведаем яго сапраўдную цану, бо ахвяруем усім дзеля яго.
Свабода ніколі не гарантуецца. Яе так лёгка страціць і так цяжка вярнуць. Яе трэба абараняць. Мілаваць. Змагацца за яе — зноў і зноў.
Па-другое: ніколі не спыняйцеся шукаць праўду. Ніколі не спыняйцеся задаваць пытанні. Ніколі не спыняйцеся вучыцца. Захоўвайце адкрыты розум і карыстайцеся дзіўнымі інструментамі, даступнымі сёння. Мэта тыраніі — прымусіць вас блытаць праўду і ілжывую інфармацыю.
Па-трэцяе: ніколі не губляйце надзею. Магчыма, адной надзеі недастаткова, але яна дапамагае вам трымацца на плаву ў самыя цяжкія моманты. Тыя, хто нядаўна быў вызвалены з турмаў Лукашэнкі, казалі, што толькі надзея дапамагла ім выжыць.
Па-чацвёртае: слухайце сваё сэрца, а не толькі розум. Эмпатыя, спачуванне і салідарнасць — наша найвялікшая суперсіла. Часам жыццё ставіць вас у такія абставіны, калі вы проста павінны дзейнічаць. Не сумнявайцеся, рабіце тое, што правільна.
І нарэшце. Ні адна барацьба не можа быць выйграная ў адзіночку. Вам заўсёды патрэбныя сябры, вам патрэбныя саюзнікі. Вам патрэбныя агульныя намаганні. Барацьба за дэмакратыю не лакальная, яна глабальная.
Найвялікшая пагроза дэмакратыі — гэта не заўсёды гвалт. Часта гэта страх, сумневы, стомленасць, страта надзеі. І проста забыванне пра тое, хто мы і за што змагаемся.
Давайце абновім нашую прыхільнасць свабодзе. Беларускі народ не здаўся. І дэмакратычны свет таксама не павінен здавацца.
Разам мы яшчэ раз дакажам, што сіла народа можа змяніць гісторыю.
Дзякуй. Жыве Беларусь!»
