«Ваша эксцэленцыя пан амбасадар Артур Міхальскі,
Пан Аркады Жэгоцкі,
Віцэ-дырэктарка Ёана Вайда,
Шаноўная пані дырэктарка Дамініка Каспровіч,
Шаноўны пан старшыня Ян Пекла,
Дарагія беларусы,
Дарагія польскія і ўкраінскія сябры!
Дазвольце мне пачаць свой зварот цытатай нашага з вамі супольнага класіка. Гэтыя словы Адама Міцкевіч напісаў у выгнанні. У Польшчы, Літве і Беларусі іх ведаюць бадай усе:
«Літва! Ты як здароўе ў нас, мая Айчына!…
Што варта ты, ацэніць той належным чынам,
Хто цябе ўтраціў».
У 1829-м годзе Міцкевіч страціў айчыну – але ў выніку сусветная літаратура набыла «Пана Тадэвуша».
Я ўпэўненая, што апісанае паэтам пачуццё вялікай страты знаёмае ўсім беларусам. І тым, хто выехалі даўно, і тым, якія вымушана пакінулі радзіму пасля 2020-га года. Але я веру, што для нас, беларусаў нічога не страчана. Мы, як і Міцкевіч, у выгнанні навучыліся толькі больш цаніць Беларусь. І я не сумняваюся, што Беларусь зноў будзе вольнай і дэмакратычнай, і мы абавязкова туды вернемся.
Гісторыя нашай краіны склалася так, што значная частка беларускай культуры была створаная ў замежжы. Пералік знакамітых беларускіх культурных дзеячоў-эмігрантаў некаторыя пачынаюць з самога Францыска Скарыны.
Дарэчы, прыўкрасная віла Дэцюша, у якой мы знаходзімся – ягоная сучасніца, сведка эпохі Рэнесансу. За трыццаць гадоў да таго, як віла была пабудаваная, Скарына навучаўся тут у Кракаве, потым у італьянскай Падуі, а ў 1517-м годзе ў чэшскай Празе выдаў на старабеларускай мове першую друкаваную кірылічную кнігу, свой пераклад Бібліі.
І хаця ў родны Полацак ён не вярнуўся, але ж працягваў сваю асветніцкую дзейнасць у Вільні. І вольна падарожнічаў у межах нашай супольнай цывілізацыйнай прасторы – па Цэнтральнай і Ўсходняй Еўропе, па землях Кароны Чэскай, Кароны Польскай і Вялікага княства Літоўскага.
Талерантнасць тагачаснай польскай і літоўскай дзяржавы дазваляла Скарыну вольна папулярызаваць нашу мову і культуру. І толькі на Ўсходзе, у Маскве, новую вынаходку – друкарскі станок – палічылі ерэтычнай. Гэтая «еўрапейская зараза» супярэчыла «скрэпам» тагачаснага «русского мира».
І сёння гэтым скрэпам супярэчыць такая элементарная, базавая для дэмакратычных краінаў рэч як свабода слова. Асабліва ў часы злачыннай вайны супраць Украіны мы бачым, наколькі хлусня і бяздушнасць апанавалі расейскае грамадства, і ў тым ліку значную частку дзеячаў расейскай культуры.
Натуральна, што без свабоды слова не можа быць свабоды творчасці.
У палітычным, эканамічным, інфармацыйным, а таксама ў культурным сэнсе Беларусь сёння ператвараецца рэжымам у калонію Расеі. Фактычна, любая згадка пра нацыянальнае прыроўніваецца да экстрэмізму. Нават калі чалавек проста гутарыць на вуліцы па-беларуску, гэта ўжо лічыцца падазроным і можа прывесці яго за краты.
Зліквідаваны Саюз беларускіх пісьменнікаў, Таварыства беларускай мовы, Арт-сядзіба, шэраг выдавецтваў і іншых арганізацый. Выбітныя дзеячы нашай культуры і навукі знаходзяцца ў лукашэнкаўскіх турмах. Гэта і мастак Алесь Пушкін, і літаратуразнавец Аляксандр Фядута, і паліталагіня Валерыя Касцюгова, і філосаф Уладзімір Мацкевіч, і лінгвістка Наталля Дуліна, і паэт Мікіта Найдзёнаў, і музыканты гурта «Тор Бэнд». Як нядаўна паведаміў Беларускі ПЭН, усяго за кратамі ня менш за 132 дзеячы культуры і прынамсі 31 чалавек, які працуе са Словам.
Бадай, самы вядомы сёння ў свеце беларускі літаратурны крытык – гэта палітвязень і Нобэлеўскі лаўрэат Алесь Бяляцкі, праваабаронца і літаратуразнавец, які доўгі час быў дырэктарам літаратурнага музею Багдановіча. У адной са сваіх кніг, «Асьвечаныя беларушчынай», Алесь Бяляцкі піша:
«Беларускія тэксты, напісаныя ў турме, на зоне, у лагерах, на высылцы, пасля іх, паводле перажытага, маюць даўнюю і багатую гісторыю. Я нават бяру пад увагу вымушаную эміграцыю, якая шмат кім з творцаў успрымалася не менш трагічна за зняволенне. Адзіны верш Кастуся Каліноўскага, які дайшоў да нас, напісаны ў турэмных кляшторных мурах Вільні. (…) Магутны падмурак нашай літаратуры – паэма «Новая зямля» Якуба Коласа – была задуманая і пачала стварацца ў Пішчалаўскім замку, дзе месціцца сёння СІЗА на Валадарскага ў Менску. Затым былі сенсацыйныя на той час салавецкія ўспаміны Францішка Аляхновіча «Ў кіпцюрох ГПУ»… і лаканічная геніяльная проза Максіма Гарэцкага, створаная ў безнадзейнай высылцы, удалечыні ад Беларусі. (…) У ГУЛАГу, на абгортачнай паперы, быў створаны пераклад “Пана Тадэвуша» Адама Міцкевіча – ён належыць Пятру БітЭлю, праваслаўнаму святару і настаўніку, які сядзеў быў пасля вайны, за Сталіным…»
Дадам, што і гэты свой кароткі агляд беларускай турэмнай літаратуры сам Алесь Бяляцкі напісаў у 2012-м годзе ў бабруйскай турме, падчас свайго першага зняволення…
Сёння, у 2023 годзе, гісторыя, на жаль, паўтараецца. Як і «за Сталіным», турма па-ранейшаму застаецца месцам катавання і гартавання будучых беларускіх класікаў. Нават тыя, хто дагэтуль не меў творчых амбіцый, шукаюць за кратамі выйсце сваім перажыванням і думкам у малюнках ці вершах.
Я упэўненая, што гэтыя творы трапяць у падручнікі, стануць сведчаннем цэлай эпохі і помнікам подзвігу беларусаў. Але сёння наша задача – зрабіць так, каб іхнія аўтары разам з усімі палітвязнямі былі вызваленыя як мага хутчэй. Каб яны вярнуліся да нас жывымі і здаровымі. Трагедыі за кратамі, такія як смерць Вітальда Ашурка і смерць Мікалая Клімовіча, не павінны больш паўтарыцца.
Вядома ж, людзі моцнага духу не могуць стаяць убаку ад выпрабаванняў свайго народа. Яскравы прыклад гэтага – былы палітвязень, былы прэзідэнцкі кандыдат, лаўрэат прэміі Ежы Гедройца за прозу, гонар нашай паэзіі Уладзімір Пракопавіч Някляеў, які тут сёння разам з намі. Ён лепей за іншых мог бы апавесці пра тое, як жыве і выжывае паэзія ў турме. Зрэшты, ён ужо гэта зрабіў у сваіх «Лістах да Волі»:
«Праз крáты, праз калючыя драты´
Апоўначы ўсміхнулася мне ты,
І я заснуў — і праз драты´, праз крáты
З тваёй усмешкай паляцеў дахаты».
Нам, жонкам палітвязняў, якіх турма разлучыла з нашымі каханымі, таксама знаёмыя гэтыя пачуцці.
Мой муж Сяргей Ціханоўскі ніколі не пісаў вершаў. Але ў турме ён пачаў іх пісаць. Я ганаруся тым, што час ад часу магу падзяліцца імі з беларусамі. Я ўпэўненая, што Сяргея грэе думка пра тое, што ягоныя словы гэтак даносяцца да суайчыннікаў. Я не крытык, але для мяне гэта самая чыстая і сапраўдная паэзія, напісаная сэрцам.
«Ты там, я тут – часы идут,
Года летят… ты там, я тут.
Сидеть в тюрьме – тебе и мне.
Кричать во сне – тебе и мне.
Мы не живем. Лишь сны живут.
Твои все там. Мои все тут.
Хотя бы знать – тебе и мне,
Как долго ждать – тебе и мне.
А дни не ждут. Ты там, я тут.
Года плывут. Ты там, я тут…»
Вельмі сумна чытаць гэтыя шчымлівыя словы. Я не ведаю, што адбываецца цяпер з Сяргеем. Мы не маем ад яго вестак ужо некалькі месяцаў. Хутчэй за ўсё, яго трымаюць у штрафным ізалятары. Нашыя з дзецьмі лісты і малюнкі не прапускаюць да яго. Але я веру, што Сяргей жывы, і што абавязкова прыйдзе дзень, калі ён да нас вернецца. Веру, што на волі ён напіша яшчэ не адзін верш і выдасць не адну кнігу.
Згадваючы нашых палітвязняў, я хацела б асабліва падзякаваць беларускаму ПЭН-цэнтру і Беларускай асацыяцыі журналістаў, якія разам з «Вясной 96» працягваюць сачыць за сітуацыяй палітзняволеных, а таксама дапамагаць беларускім творцам у замежжы. Ваша дзейнасць вельмі важная, і мы ў Аб’яднаным Пераходным Кабінеце зробім усё ад нас залежнае, каб яна магла працягвацца.
Дзякуй усім беларусам у краіне і за мяжой, якія не забываюцца падтрымліваць нашых палітвязняў. Паштоўка, дасланая ў турму, сама па сабе ўжо ёсць творам мастацтва. Мастацтва быць чалавекам.
Дарагія сябры,
Як вядома, у пару забароны беларускай мовы ў царскай Расеі кнігі і перыядычныя выданні на беларускай мове вымушана выходзілі па-за межамі Беларусі. Прыкладам, знакавая «Дудка беларуская» Францішка Багушэвіча была выдадзеная ў 1891-м годзе тут у Кракаве, а ягоны «Смык беларускі» – праз тры гады ў Познані.
І сёння кнігі ў Беларусі зноў забараняюцца і абвяшчаюцца «экстрэмісцкімі». Таму вельмі важна тое, што яны працягваюць друкавацца ў свабодным свеце, у прыватнасці ў Польшчы, але таксама ў Літве, Чэхіі, Нямеччыне, Вялікабрытаніі і іншых краінах.
Апрача таго, па ўсім свеце ладзяцца выставы беларускіх мастакоў і фатографаў. З вялікім поспехам ідуць спектаклі «Вольных купалаўцаў», «Вольнага тэатру», «Крылаў халопа» і іншых тэатральных калектываў. Выступае з гастролямі «Вольны хор». Беларускія фільмы атрымліваюць прызы прэстыжных кінафестываляў. У Варшаве працуе «Дом творцаў», яшчэ адзін мае адкрыцца ў Беластоку. Мы, беларусы, адчуваем, што мы ў свеце не адны. У тым ліку дзякуючы мастацтву.
Мяркую, што пры ўсіх складанасцях нам не варта непакоіцца, што беларуская культура ў свабодным свеце знікне. Наадварот, найболей нас павінен непакоіць лёс беларускай культуры ў цяперашняй паднявольнай Беларусі.
Свабоднае і натуральнае развіццё нашай нацыянальнай культуры магчымае толькі ва ўмовах незалежнай і дэмакратычнай краіны. Такая Беларусь ёсць супольнай мэтай нашай з вамі дзейнасці, як палітычнай, так культурнай. І я веру, што кожны наш учынак, кожны акт салідарнасці, кожны твор, у якім мы апавядаем свету пра Беларусь, крышачку набліжае нашу перамогу.
У сучасных абставінах, у якія наш народ трапіў віною дыктатара, мы не можам не падзякаваць нашым замежным сябрам за салідарнасць і тую ўсебаковую падтрымку, якую яны аказваюць нашай культуры. Яны прынялі нашых творцаў у сваіх краінах як роўных, як братоў і сясцёр, і далі ім магчымасць надалей развіваць свае таленты.
Такія праграмы як гранты Беларускай Рады культуры былі б папросту немагчымыя без шчодрай дапамогі краін Еўразвязу. Мы ў Аб’яднаным Пераходным Кабінеце, разам з прадстаўніцай па нацыянальным адраджэнні, прысутнай тут спадарыняй Алінай Коўшык, робім усё магчымае, каб нагадваць нашым еўрапейскім партнёрам пра неабходнасць далей падтрымліваць беларускую культуру шляхам стыпендый, творчых рэзідэнцый і іншых праграм для нашых творцаў.
Дзеля таго, каб мы захавалі самі сябе як беларусы, вельмі важна, каб бурлівае і разнастайнае культурнае жыццё нашай дыяспары не заціхала. Свабодная творчасць беларускіх музыкаў, мастакоў, актораў, літаратараў павінна заставацца найлепшым доказам таго, што і ва ўмовах выгнання Беларусь жыве і будзе жыць. Як бы дыктатар і ягоныя паслугачы-русіфікатары ні спрабавалі вырваць сэрца беларушчыны з цела Беларусі, нічога ў іх не выйдзе.
І завяршыць я хачу таксама цытатай з класіка – вядомымі словамі Францыска Скарыны з прадмовы да кнігі «Юдзіф», якія на сучасную беларускую мову пераклаў светлай памяці Алесь Разанаў:
«Як звяры,
што блукаюць у пушчы,
ад нараджэння
ведаюць сховы свае,
як птушкі,
што лётаюць у паветры,
помняць
гнёзды свае,
як рыбы,
што плаваюць у моры і ў рэках,
чуюць
віры свае
і як пчолы
бароняць вуллі свае –
гэтак і людзі
да месца, дзе нарадзіліся
і ўзгадаваны ў Бозе,
вялікую ласку маюць».
Я ўпэўненая, што прыйдзе час, калі нашы творцы вернуцца ў свае родныя гнёзды. Яны і надалей будуць вандраваць па свеце, і паўсюль іх будуць сустракаць з пашанай як сыноў вольнага, адукаванага, еўрапейскага народа – беларускага. Але ніхто ўжо болей не забароніць ім вярнуцца дамоў, каб свабодна прамаўляць, жыць і ствараць у сваёй краіне.
Дзякуй вам за ўвагу.
Жыве Беларусь!»
