21 верасня 2021 года
«Паважаныя чальцы Камісіі!
Мяне клічуць Сяргей Зікрацкі, я прадстаўнік Святланы Ціханоўскай па прававых пытаннях. На працягу 10 гадоў я займаўся юрыдычнай практыкай у Беларусі ў якасці кансультанта і адваката. У сакавіку 2021 гады я быў выключаны з Мінскай абласной калегіі адвакатаў.
Для мяне гонар даць паказанні на слуханнях Хельсінкскай камісіі пры Кангрэсе ЗША «На шляху да справядлівасці і свабоды ў Беларусі».
Кантэкст
З моманту, калі ў траўні 2020 г. было абвешчана пра пачатак перадвыбарчай кампаніі, грамадзяне нашай краіны сутыкнуліся з абмежаваннем іх правоў і асноўных свабод, якое павялічваецца, адсутнасцю незалежнай судовай сістэмы і адмовай дзяржаўных органаў выконваць закон. Гэта асабліва закранула выбарчае заканадаўства, правы грамадзян на мірныя сходы і свабоднае выказванне свайго меркавання – усё, што закранае палітычную актыўнасць беларусаў.
Яшчэ летам 2020 года Максім Знак назваў сітуацыю ў Беларусі прававым дэфолтам. Гэты тэрмін азначае адмову дзяржаўных органаў выконваць уласныя законы. У верасні 2020 года, праз некалькі месяцаў пасля таго, як Максім упершыню выкарыстаў гэтае паняцце, яго затрымалі і змясцілі ў СІЗА. Праз год, у верасні 2021, яму прысудзілі 10 гадоў турэмнага зняволення.
Пасля выбараў 2020 года сітуацыя з правамі і свабодамі ў Беларусі толькі пагаршалася. Мірныя пратэсты, якія пачаліся пасля выбараў, жорстка падаўляліся. Для гэтага выкарыстоўвалі спецтэхніку, светлашумавыя гранаты і гумовыя кулі. Некалькі чалавек былі забітыя сілавікамі. Выпадкі гібелі яшчэ некалькіх чалавек належным чынам не расследаваныя. На сённяшні дзень размова ідзе пра 10 загінулых, іх смерць або наўпрост звязаная з пратэстамі, або ёсць на гэта ёсць падазрэнні, а ўлады не далі пераканаўчых доказаў адваротнага.
За першыя 3 дні пасля выбараў за ўдзел у мірных акцыях пратэсту былі затрыманыя больш за 7000 чалавек. Усяго з лета 2020 года па цяперашні час па адміністрацыйных справах было затрымана больш за 37 тысяч грамадзян. Па падліках праваабаронцаў, рэпрэсіі ў розных формах зведалі амаль 50 тысяч беларусаў. Самым масавым правапарушэннем, за якое грамадзяне Беларусі прыцягваліся да адміністрацыйнай адказнасці ў 2020 і 2021 гадах, стала «парушэнне парадку арганізацыі і правядзення масавых мерапрыемстваў». Пераслед грамадзян проста за ўдзел у мірных акцыях пратэсту яскрава сведчыць пра парушэнні правоў чалавека. Пра грубае парушэнне правоў чалавека гаворыць і той факт, што гэты артыкул Кодэкса аб адміністрацыйных правапарушэннях з'яўляецца асноўным артыкулам, па якім дзяржава прыцягвае людзей да адказнасці.
1. Крымінальны пераслед асоб, якія ўдзельнічаюць у акцыях пратэсту і выказваюць сваё меркаванне
Акрамя распачынання адміністрацыйных спраў, дзяржава таксама прыцягвае палітычных актывістаў да крымінальнай адказнасці.
15 верасня 2021 года было памілавана 13 чалавек, раней асуджаных па палітычных матывах. Гэты лік можа здацца значным, але ён блякне на фоне колькасці палітвязняў, якія засталіся пад вартай. Па стане на 17 верасня 2021, 666 чалавек па-ранейшаму прызнаныя палітвязнямі.
У той жа час рэальная колькасць зняволеных па палітычна матываваных абвінавачаннях нашмат большая. Гэта тлумачыцца тым, што сем'і зняволеных не заўсёды хочуць, каб іх сваякі прызнаваліся палітычнымі вязнямі, паколькі за гэтым статусам можа ісці больш жорсткае абыходжанне. Таксама не ўсе крымінальныя справы трапляюць у поле зроку праваабарончых арганізацый.
Следчы камітэт Беларусі заявіў, што пасля выбараў 2020 года супраць беларусаў было распачата больш за 4600 крымінальных справаў, звязаных з пратэстнай актыўнасцю. Такім чынам, асоб, якія прыцягнутыя або могуць быць прыцягнутыя да крымінальнай адказнасці па палітычна матываваных справах, можа быць у разы больш, чым палітвязняў, якія прызнаныя праваабарончымі арганізацыямі.
Мой аналіз паказвае, што найбольшая колькасць грамадзян пераследуецца па артыкулах: «Масавыя беспарадкі», «Арганізацыя і падрыхтоўка дзеянняў, што груба парушаюць грамадскі парадак, або актыўны ўдзел у іх», «Гвалт або пагроза ўжывання гвалту ў дачыненні да супрацоўніка органаў унутраных спраў», «Абраза Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь» і «Абраза прадстаўніка ўлады».
У якасці прыкладу прывяду палітычна матываваную справу журналістак Кацярыны Бахвалавай (псеўданім – Кацярына Андрэева) і Дар'і Чульцовай. У мяне дастаткова падставаў казаць пра гэтую справу, таму што я абараняў Кацярыну Бахвалаву ў судзе. Журналісткі вялі прамую трансляцыю мірнай акцыі пратэсту з кватэры жылога дома. Пазней яны выйшлі на вуліцу, каб пагаварыць з пратэстоўцамі і паказаць інтэрв'ю ў эфіры. У той жа дзень яны былі затрыманыя, а затым асуджаныя да двух гадоў пазбаўлення волі за нібыта арганізацыю і актыўны ўдзел у групавых дзеяннях, што груба парушаюць грамадскі парадак. Суд пастанавіў, што журналісткі каардынавалі акцыю пратэсту шляхам трансляцыі таго, што адбываецца на плошчы. Тое, што журналісткі выйшлі на праезную частку, калі размаўлялі з мітынгоўцамі, суд палічыў за актыўны ўдзел у дзеяннях, што груба парушаюць грамадскі парадак. Кацярына Бахвалава і Дар'я Чульцова прызнаныя палітвязнямі.
Я цвёрда перакананы, што ўсе 666 грамадзян, прызнаныя палітзняволенымі па стане на 17 верасня 2021, затрыманыя беспадстаўна, а іх зняволенне палітычна матываванае.
2. Катаванні пратэстоўцаў
За першыя 3 дні пасля выбараў, 9-11 жніўня 2020 года, было затрымана больш за 7000 чалавек. Большасць з іх зведалі катаванні і зневажальнае іх годнасць стаўленне. Людзей утрымлівалі ў перапоўненых памяшканнях: паводле сведчанняў відавочцаў, атрыманых Міжнародным камітэтам па расследаванні катаванняў, турэмныя камеры, разлічаныя на 4 чалавекі і памерам каля 12 м2, былі запоўненыя 35-50 людзьмі; такім чынам, у сярэднім на 1 м2 прасторы прыходзілася 4 чалавекі. Людзі задыхаліся, у некаторых здараліся панічныя атакі, некаторыя гублялі прытомнасць з-за недахопу кіслароду. Многія жанчыны доўгі час імкнуліся не хадзіць у прыбіральню, паколькі ў камерах было і без таго цяжка дыхаць. Маецца дастаткова сведчанняў таго, што затрыманых збівалі, прыніжалі і пагражалі ім сексуальным гвалтам. Многія сваякі на працягу некалькіх дзён не маглі знайсці чальцоў сваіх сем'яў.
У 2020-2021 гадах адміністрацыя месцаў утрымання пад вартай па прамым указанні Міністэрства ўнутраных спраў стварыла «асаблівыя ўмовы» для затрыманых або арыштаваных па палітычных матывах. Гэта, па сутнасці, бесчалавечнае абыходжанне, якое заключаецца ў наўмысным прычыненні пакут або нанясенні сур'ёзных цялесных пашкоджанняў, а таксама шкоды псіхічнаму або фізічнаму здароўю.
Згодна са сведчаннямі, атрыманымі Міжнародным камітэтам па расследаванні катаванняў, матрацы і пасцельная бялізна затрыманым па палітычных артыкулах не выдавалiся. З перадач канфіскоўваліся кнігі, канверты, нататнікі і пісьмовыя прыналежнасці. Кожны дзень, калі зняволеныя знаходзіліся ў камерах, на падлогу вылівалі па паўвядра вады з адбельванікам. Затрыманыя былі вымушаныя ўдыхаць атрутныя пары. Практыкаваліся катаванні пазбаўленнем сну.
Паводле афіцыйнай інфармацыі, было пададзена амаль 5 тысяч заяваў у сувязі з атрыманнем цялесных пашкоджанняў, нанесеных супрацоўнікамі праваахоўных органаў. Ніводнай крымінальнай справы, аднак, у Беларусі не было распачата.
3. Парушэнне права на справядлівае судовае разбіральніцтва. Пераслед адвакатаў
Парушэнні ў адміністрацыйных і крымінальных справах.
Пра парушэнні ў правасуддзі сведчыць тое, як праходзілі і праходзяць судовыя працэсы над пратэстоўцамі. У мяне ёсць дастаткова падстаў казаць пра такія працэсы, паколькі я сам удзельнічаў у іх як адвакат.
Парушэнні права на справядлівае судовае разбіральніцтва да гэтага часу маюць месца на судовых разглядах па палітычна матываваных адміністрацыйных справах у Беларусі. Прывяду некаторыя прыклады:
– затрыманым не даецца адвакат, нават у тых выпадках, калі яны маюць дамову з адвакатам і настойваюць на тым, каб патэлефанаваць яму;
– затрыманым не даецца магчымасць паведаміць сваякам пра сваё затрыманне;
– права на непасрэдны ўдзел у судовым пасяджэнні не забяспечваецца, паколькі ўсе паседжанні праходзяць па відэасувязі. Затрыманы знаходзіцца ў ізалятары часовага ўтрымання, а судовае паседжанне праходзіць у будынку суда;
– права на канфідэнцыйную і бесперашкодную камунікацыю паміж кліентам і яго/яе адвакатам не гарантуецца. Затрыманы можа пагутарыць з адвакатам толькі пасля пачатку судовага пасяджэння. Пры гэтым такая камунікацыя ў абсалютнай большасці абмежаваная 5, у рэдкіх выпадках 10 хвілінамі і не з'яўляецца канфідэнцыйнай. У зале суда разам з адвакатам прысутнічае сакратар суда, а ў ізалятары разам з затрыманым знаходзіцца ахоўнік;
– адвакатам не даюць магчымасці дасканала вывучыць справу. Часта ім даецца каля гадзіны на вывучэнне справы, а таксама не дазваляецца рабіць копіі матэрыялаў справы або фатаграфаваць іх;
– часцей за ўсё судовыя рашэнні грунтуюцца выключна на паказаннях супрацоўнікаў міліцыі, якія пры гэтым не выдаюць свае імёны і часта даюць паказанні ў масках, якія хаваюць іх твары;
– магчымасці адвакатаў па абароне сваіх кліентаў абмежаваныя: хадайніцтва адвакатаў аб выкліку сведак, запыце запісаў відэаназірання і інфармацыі ад аператараў мабільнай сувязі пра месцазнаходжанне кліента часта адхіляюцца судом.
Пры расследаванні і разглядзе крымінальных спраў таксама маюць месца парушэнні права на справядлівае і адкрытае судовае разбіральніцтва.
Па-першае, усіх удзельнікаў крымінальнага працэсу папярэджваюць пра недапушчальнасць разгалошвання звестак папярэдняга следства, за што прадугледжаная крымінальная адказнасць. Пры гэтым само паняцце дадзеных папярэдняга расследавання трактуецца максімальна шырока. Абаронцам забаронена выдаваць не толькі характар следчых дзеянняў, але нават статус свайго падабароннага (сведка, падазраваны, абвінавачаны), сутнасць абвінавачванняў і артыкулы крымінальнага кодэксу, у парушэнні якіх абвінавачваецца кліент.
Пры гэтым дзяржаўныя СМІ часта распаўсюджваюць ілжывую інфармацыю пра абвінавачаных, пры гэтым самі абвінавачаныя і іх абаронцы не маюць магчымасці абвергнуць гэтую інфармацыю, бо наогул не маюць права выдаваць якую-небудзь інфармацыю па справе.
Па-другое, многія справы супраць актывістаў праходзяць на закрытых судовых пасяджэннях. Гэта тлумачыцца нібыта наяўнасцю экстрэмісцкіх матэрыялаў у матэрыялах справы, хоць, відавочна, сапраўдная прычына – нежаданне ўладаў дэманстраваць адсутнасць належных доказаў віны абвінавачанага. Справа Максіма Знака і Марыі Калеснікавай разглядалася ў закрытым судовым пасяджэнні, справа ў дачыненні да Сяргея Ціханоўскага ў цяперашні час таксама разглядаецца ў закрытым парадку.
Нават у выпадку адкрытых пасяджэнняў не кожны ахвочы можа на іх трапіць. Часта залы судовых пасяджэнняў ужо ў момант адкрыцця дзвярэй аказваюцца запоўненымі невядомымі людзьмі.
Міністэрства замежных спраў Беларусі забараніла супрацоўнікам дыпламатычных прадстаўніцтваў у Мінску прыходзіць на судовыя працэсы без атрымання папярэдняга дазволу. Спецслужбы пераследуюць валанцёраў, якія прыходзілі на судовыя паседжанні і фіксавалі інфармацыю пра асобаў, прыцягнутых да адміністрацыйнай і крымінальнай адказнасці.
Адвакат Максім Знак асуджаны да 10 гадоў пазбаўлення волі
6 верасня 2021 года Мінскі абласны суд прызнаў Максіма Знака вінаватым па трох артыкулах Крымінальнага кодэкса: змова з мэтай захопу ўлады, стварэнне экстрэмісцкай арганізацыі і публічныя заклікі да дзеянняў, якія пагражаюць нацыянальнай бяспецы. Максіму прысудзілі 10 гадоў пазбаўлення волі.
Максім Знак быў адвакатам Віктара Бабарыкі, найбольш верагоднага прэтэндэнта на перамогу на прэзідэнцкіх выбарах 2020 года. Пасля таго як Віктар Бабарыка не быў зарэгістраваны кандыдатам у прэзідэнты, Максім Знак далучыўся да выбарчага штабу Святланы Ціханоўскай.
Пасля выбараў 2020 года Максім Знак увайшоў у прэзідыум Каардынацыйнай рады, асноўнай мэтай якой было вырашэнне палітычнага крызісу і наладжванне дыялогу паміж уладай і грамадзянамі.
Максіма Знака асудзілі за кансультаванне лідараў выбарчай кампаніі і спробы наладзіць дыялог паміж урадам і грамадзянамі.
Пераслед адвакатаў мае сістэмны характар
Беларускія ўлады пераследуюць адвакатаў, якія прадстаўляюць у судзе пратэстоўцаў, актывістаў, журналістаў, а таксама актыўна выказваюць сваю пазіцыю. За апошні год з калегіі былі выключаныя каля 30 адвакатаў. Гэта значная лічба, паколькі колькасць адвакатаў, якія займаліся «палітычнымі» справамі, ацэньвалася прыкладна ад 100 да 200.
Так з калегіі адвакатаў былі выключаныя:
– Аляксандр Пыльчанка, абаронца Віктара Бабарыкі і Марыі Калеснікавай;
– Людміла Казак, абаронца Марыі Калеснікавай;
– Дзмітрый Лаеўскі, абаронца Віктара Бабарыкі і Максіма Знака;
– Андрэй Мачалаў, абаронца журналісткі Кацярыны Бахвалавай;
– Антон Гашынскі, абаронца паліттэхнолага Віталя Шклярава і журналіста Андрэя Аляксандрава.
Новы закон пазбаўляе адвакатаў незалежнасці
Вясной 2021 года былі прынятыя змены ў Закон аб адвакатуры. Яны накіраваныя на пазбаўленне незалежнасці адвакатуры і ўсталяванне поўнага кантролю Міністэрства юстыцыі над дзейнасцю адвакатаў.
Асноўныя змены ў Законе наступныя:
– кандыдаты на пасаду чальцоў Рады Калегіі адвакатаў павінны быць загадзя ўзгодненыя Міністэрствам юстыцыі. Раней ўзгадненне Мінюста не патрабавалася;
– перад здачай экзамену ў адвакатуры неабходна прайсці стажыроўку. Спіс стажораў зацвярджае Міністэрства юстыцыі. Раней спіс стажораў вызначаўся выключна Радай калегій адвакатаў;
– каб стаць адвакатам, былым супрацоўнікам судоў, праваахоўных і следчых органаў больш не трэба здаваць экзамен, дастаткова прайсці вуснае сумоўе. Раней усе кандыдаты без выключэння павінны былі здаваць экзамен;
– адзіная форма працы юрыстаў цяпер – юрыдычныя кансультацыі, якія ствараюцца Радамі калегій адвакатаў. Парадак працы кансультацый вызначаецца не самімі адвакатамі, а кіраўніком кансультацыі, чыя кандыдатура ўзгадняецца з Міністэрствам юстыцыі. Раней апроч кансультацый былі прадугледжаныя такія формы працы, як адвакацкае бюро (створанае і кіруемае самімі адвакатамі) і індывідуальная адвакацкая дзейнасць;
– бюджэт калегій адвакатаў у цяперашні час зацвярджаецца Радамі калегій (склад якіх павінен узгадняцца Міністэрствам юстыцыі). Раней бюджэт зацвярджаўся на агульным сходзе калегіі адвакатаў.
4. Дыскрымінацыя
Існуе мноства фактаў дыскрымінацыі грамадзян з-за іх палітычных поглядаў і меркаванняў, якія маюць месца ва ўсіх сферах жыцця грамадства. Спартоўцаў выключаюць з нацыянальных зборных, настаўнікаў і лекараў звальняюць, адвакатаў выключаюць з калегій, студэнтаў адлічваюць, а выкладчыкаў, якія спрабуюць іх абараніць, звальняюць. Гэты спіс можна працягнуць.
Са жніўня 2020 года больш за 100 лекараў і медсясцёр, 35 спартоўцаў і трэнераў і больш за 160 студэнтаў былі звольненыя ці адлічаныя па палітычных матывах.
Прывяду некалькі прыкладаў. Мікалая Казеку – галоўнага трэнера зборнай Беларусі па фрыстайле, трэнера 4-х алімпійскіх чэмпіёнаў – адхілілі ад падрыхтоўкі зборнай, вызвалілі ад пасады галоўнага трэнера і пазбавілі магчымасці рыхтаваць спартоўцаў да адборачных турніраў Алімпійскіх гульняў. Яго таксама пазбавілі стыпендыі, а беларускія спартовыя чыноўнікі аказвалі на яго ціск. Усё гэта за тое, што Мікалай падпісаў Адкрыты ліст і выказваў у СМІ сваю пазіцыю супраць гвалту і палітычных рэпрэсій. Беларускія спартовыя чыноўнікі палічылі, што выражэнне Мікалаем свайго меркавання супярэчыць дзяржаўнай палітыцы.
Алена Баранава, кардыёлаг з 25-гадовым стажам, за каментар да публікацыі калегі ў Facebook была звольненая з Рэспубліканскага навукова-практычнага цэнтра «Маці і дзіця». Баранава выказала сваё стаўленне да АМАПу і, у прыватнасці, напісала, што «ніколі не даруе ім свайго сына». Яе сын быў затрыманы ў верасні і правёў некалькі дзён у ізалятары.
У снежні 2020 года з РНПЦ «Маці і дзіця» быў звольнены Андрэй Вітушка, дзіцячы неанатолаг, лекар-рэаніматолаг, які прапрацаваў там больш за 20 гадоў. Яго кантракт не быў працягнуты без тлумачэння прычын. Паводле неафіцыйнай версіі, прычынай звальнення стаў арышт Андрэя ў жніўні 2020 года і жаданне кіраўніцтва клінікі пазбавіцца ад лекара, які ўдзельнічаў у пратэстнай дзейнасці.
Таксама быў звольнены галоўны лекар Мінскай гарадской дзіцячай бальніцы №3 Максім Ачаротны. Ёсць падставы меркаваць, што гэта адбылося з-за таго, што перад выбарамі ён пакінуў свой подпіс за Віктара Бабарыку, а таксама з-за таго, што ён прыняў на працу двух лекараў, якія раней былі звольненыя з іншых бальніц па палітычных матывах.
Ілля Сільчукоў, саліст Вялікага тэатра оперы і балета Беларусі, пераможца 16 міжнародных вакальных конкурсаў, быў звольнены з тэатра за ўдзел у відэазвароце супраць гвалту.
У Магілёўскім дзяржаўным універсітэце практычна ўсіх выкладчыкаў, заўважаных на акцыях пратэсту ці тых, хто не падтрымлівае ўладу, папярэдзілі пра магчымае звальненне.
5. Што можа зрабіць міжнародная супольнасць для аднаўлення правасуддзя і свабоды ў Беларусі
Вось асноўныя крокі, якія можа распачаць міжнародная супольнасць для аднаўлення справядлівасці і свабоды ў Беларусі:
– Адмовіцца ад прызнання Лукашэнкі легітымным прэзідэнтам Беларусі. Лукашэнка, відавочна, не перамог на апошніх выбарах і не можа быць прызнаны прэзідэнтам. Нельга запрашаць яго і прадстаўнікоў афіцыйных дзяржаўных органаў на якія-небудзь мерапрыемствы ні ў якім статусе. Любая камунікацыя з імі магчымая толькі для ўсталявання патэнцыйнага дыялогу.
– Выкарыстоўваць міжнародныя прававыя інструменты абароны правоў чалавека. Акрамя індывідуальных скаргаў, што падаюцца грамадзянамі Беларусі ў міжнародныя арганізацыі, неабходна таксама прымяняць краінавыя скаргі, прадугледжаныя шэрагам канвенцый. У прыватнасці, можна звярнуцца да артыкула 30 Канвенцыі супраць катаванняў і артыкула 41 Міжнароднага пакта аб грамадзянскіх і палітычных правах.
– Збіраць інфармацыю пра парушэнні правоў чалавека ў Беларусі, фіксаваць доказы злачынстваў, распачынаць і расследаваць крымінальныя справы па прынцыпе ўніверсальнай юрысдыкцыі.
– Спецыялізаваныя арганізацыі – асацыяцыі лекараў, юрыстаў, журналістаў, прафсаюзы – могуць і далей аказваць ціск на беларускія ўлады.
